گذشت زمان به سرعت همه چیز را عوض کرده است و آن طور که امروز زندگی می کنیم با نحوه زندگی نسل قبل از ما کاملا متفاوت است. این روزها میل چندانی وجود ندارد که هر بعد از ظهر وقتی خسته از کار بر می گردیم جلوی تلویزیون بنشینیم و اخبار روزانه را مرور کنیم. 

ابتدای روز منتظر آن نیستیم تا هنگام صرف صبحانه روزنامه جدید در اختیارمان باشد و از آخرین اتفاقات باخبر شویم و به طور کلی باید گفت منابع اطلاعاتی ما کلا تغییر کرده اند. از حدود یک دهه قبل دستگاه موبایلی به رکن اصلی زندگی ما تبدیل شد و در چنین شرایطی هرکس در طول روز بخواهد هرکاری انجام دهد، ابتدا سراغ گوشی های هوشمند می رود و در شلوغی های روزمره و گرفتاری های خود سعی می کند آخرین اخبار و اطلاعات را این گونه و از طریق شبکه های اجتماعی در اختیار بگیرد.

برای آنکه مشخص شود در منطقه پیرامون یا دیگر نقاط جهان چه اتفاقی رخ داده و نزدیکان ما چه فعالیت هایی کرده اند، نخستین کاری که می کنیم این است که سراغ صفحه شخصی در فیس بوک، اینستاگرام یا توییتر می رویم و اخبار را روی آن مرور می کنیم. اما برحسب تجربه شخصی هریک از ما، اخبار منتشرشده در شبکه های اجتماعی و رسانه ای تا چه اندازه قابل اعتماد هستند و می توان آن را منبع موثق درنظر گرفت؟

منابع قابل اعتماد

دسترسی آسان به شبکه های اجتماعی موجب شده بیشتر مردم جهان ترجیح دهند اخبار مورد نظر خود را روی این فضا در اختیار بگیرند. شبکه های اجتماعی به کاربر امکان می دهند اخبار مربوطه را به محض انتشار از منابع مختلف مرور کنند و هر زمان که می خواهند، به صورت رایگان مطالب مورد نظر خود را به شکل تعاملی و با تصاویر مربوطه بررسی کنند. کاربران تنها با چند کلیک می توانند مهم ترین اخبار را پیش روی خود ببینند و از طریق نمایشگر لمسی جزییات بیشتر آن را به دست آورند. اما در انبوه خبرهایی که هر روز منتشر می شود، بسیاری از اتفاقات را هم روی همین فضای تعاملی از دست خواهیم داد.

نتایج بررسی اخیر مرکز تحقیقاتی Pew Internet نشان داد 50درصد کاربران شبکه های اجتماعی پس از وقوع یک اتفاق مهم اخبار مرتبط با آن را با دیگران به اشتراک می گذارند یا به صورت همزمان عکس و ویدیو مرتبط را روی صفحه شخصی خود منتشر می کنند. در مقابل 46 درصد این کاربران به محض وقوع یک خبر مهم با دیگر اعضای شبکه اجتماعی در این زمینه وارد گفت و گو می شوند و نظر شخصی خود را ارایه می دهند. 

از آنجایی که فناوری این روزها نزدیک ترین و در دسترس ترین ابزار در زندگی ما است، هریک از مردم در خیابان یا محل کار خود به یک خبرنگار تبدیل شده اند. داستان ها و وقایعی که پیش تر باید منتظر می ماندیم تا رسانه های سنتی منتشر کنند، این روزها پیش از انتشار رسمی از سوی خبرگزاری ها یا روزنامه ها، از سوی کاربران حاضر در صحنه مخابره می شوند و در بسیاری از مواقع تصاویر و اطلاعات کاربران دقیق تر از مراکز خبری است.

برای مثال، در جریان گسترش بیماری ابولا، کاربران محلی بیشتر از رسانه ها توانستند اخبار مربوطه را پوشش دهند و حتی زمانی که این بیماری برای نخستین بار در فرگوسن و میسوری آمریکا مشاهده شد، اعضای شبکه های اجتماعی پیش از رسانه های آمریکایی آن را اعلام کردند. با این وجود، بسیاری از خبرهایی که روی این فضاها منتشر شدند هیچ گونه صحتی نداشتند و پس از مدتی وزارت بهداشت آمریکا تنها ابتلای یک پرستار آمریکایی به بیماری ابولا را تایید کرد. به هر حال، شبکه های اجتماعی همان قدر که یک منبع در دسترس و کاربردی برای انتشار اخبار محسوب می شوند، به اعتقاد بسیاری از کارشناسان نمی توانند یک منبع معتبر و کاربردی باشند.

اخبار فوری؛ اخبار ناموثق

طی چند ماه گذشته که اخبار فراوانی در رابطه با شیوع بیماری ابولا در کشور نیجریه منتشر شد، اعضای شبکه اجتماعی مطلبی را دست به دست چرخاندند و در آن برخی توصیه های پزشکی را ارایه کردند تا مردم بتوانند خود را در مقابل ابولا ایمن کنند. در این مطلب گفته شد که اگر هر شخص حجم زیادی آب شور بنوشد، امکان ورود ویروس ابولا به بدن او از بین می رود. 

این مطلب به قدری گسترش یافت که در کمتر از یک هفته تقریبا همه ساکنان آفریقا در جریان آن قرار گرفتند و متاسفانه همین مساله موجب شد در هفته نخست دو نفر در کشور نیجریه به علت نوشیدن بیش از اندازه آب شور جان خود را از دست بدهند و بیش از 20 نفر هم راهی بیمارستان شوند. شایعه مذکور به قدری سریع منتشر شد که دولت نتوانست هیچ اقدامی در مقابل آن انجام دهد و حتی کمپین های اختصاصی برای کنترل بیماری ابولا هم نتوانستند در این زمینه اطلاع رسانی کافی را انجام دهند.

در مثال دیگر، پس از آنکه نخستین بیمار متبلا به ابولا در کشور آمریکا شناسایی شد، در هر دقیقه 100 توییت مرتبط به این مساله به بیش از شش هزار نفر ارسال می شد. این جریانات موجب شد تا شبکه اجتماعی به برخی ابهامات دامن بزند و نگرانی های فراوان در مورد نحوه گسترش ویروس ابولا ایجاد کند. حتی در برخی از این توییت ها گفته شد که هر کس به بیماری ابولا متبلا شود، پس از گذشت مدتی مانند زامبی ها از حالت طبیعی خارج می شود و مرگ مهلکی را تجربه می کند.

گیلاد لوتان، از گروه توسعه فناوری دیجیتالی Social Flow در زمینه گسترش اخبار روی شبکه های اجتماعی مطالعه گسترده ای انجام داد و در پایان دریافت «اطلاع رسانی نادرست به یک اتفاق معمول در اکوسیستم رسانه ای آنلاین تبدیل شده است». او در جریان بررسی های خود این پرسش را مطرح کرد: «آیا اطلاع رسانی نادرست در شبکه های اجتماعی همیشه سریع تر و قوی تر از اطلاعات درست انجام می شود؟»

او برای پاسخ دادن به این پرسش، مطالعات گسترده ای را در سراسر جهان انجام داد و در پایان دریافت که همیشه در همه موارد اطلاع رسانی نادرست مورد پذیرش کاربران شبکه های اجتماعی قرار نمی گیرد و با این وجود، بسیاری از مواقع منتشر نشدن اخبار صحیح و عکس العمل به موقع مراکز مربوطه موجب می شود اخبار ناموثق به سرعت منتشر شوند. این بررسی نشان داد جدا از اینکه یک خبر درست باشد یا نادرست، هرچه مطلب مربوطه مهیج تر باشد سریع تر در میان ساکنان جهانی شبکه های اجتماعی رواج می یابد.

افزودن محتوا؛ جلب اعتماد

این یک فرایند ثابت است که موجب می شود اطلاعات مانند ویروس در کوتاه ترین زمان منتشر شوند:

1-    کاربران اطلاعات مهمی را به جماعت تشنه انتقال می دهد.

2-    ظرف مدت کوتاه این اطلاعات مانند آتش همه جنگل را فرا می گیرد.

3-    اطلاعات پس از گسترده شدن مورد پذیرش همگان قرار می گیرند و به خبر مربوطه اعتماد می شود.

کیت اوربان در تاریخ اول می 2011 خبر فوری مربوط به مرگ اُسامه بن لادن را منتشر کرد و یک ساعت بعد کاخ سفید به صورت رسمی این خبر را روی سایت اینترنتی خود گذاشت. اوربان اولین نفری نبود که در مورد مرگ بن لادن اطلاع رسانی کرد، اما از جمله کسانی بود که در شبکه های اجتماعی بیشترین پذیرش را دریافت کرد و مطلب منتشرشده از سوی او بسیار مورد توجه قرار گرفت. 

تنها پس از گذشت یک دقیقه مطلبی که اوربان روی صحنه اختصاصی خود در فیس بوک گذاشت، بیش از 100 هزار بار مشاهده شد و حتی دو نفر از اشخاص سرشناس ایالات متحده در مورد آن نظر دادند. نخستین فرد، جیک شیرمن، از اعضای پنتاگون بود که در صفحه اختصاصی خود روی توییتر نوشت: «فرمانده رامسفلد: @ keithurbahn می گوید بن لادن کشته شده است». فرد دوم برایان استلتر، سردبیر روزنامه نیویورک تایمز بود که او روی صفحه اختصاصی خود گفت: «خبر مهم منتشرشده از سوی وزیر دفاع اسبق! مرگ بن لادن خطاب به رامسفلد تایید شد. خبرهایی از قاتل بن لادن منتشر شده است».

این دو مطلب نقش عمده ای در تایید خبر منتشرشده از سوی اوربان داشت و جالب اینکه تمامی این اخبار و اتفاقات پیش از انتشار خبر رسمی از سوی کاخ سفید در میان کاربران شبکه های اجتماعی مخابره شد. برخی کاربران در بازنشر خبر مذکور منابعی را هم به مطلب خود اضافه می کردند و برخی دیگر هم به اخباری استناد می کردند که پیش از کیت اوربان خبر مربوط به مرگ بن لادن را روی شبکه های اجتماعی گزارش دادند. نکته قابل ملاحظه این است که پیش از انتشار هرگونه خبر رسمی، این مطلب مورد پذیرش همگان قرار گرفت و از جانب اعضای شبکه های اجتماعی تایید شد.

سنجش اعتبار اخبار

مثال های یادشده برخی موارد را در مورد اطلاعات درست و نادرست نشان داد و مشخص کرد هر مطلب جدا از اینکه تا چه اندازه صحت داشته باشد، چگونه می تواند به سرعت میان اعضای شبکه های اجتماعی منتشر شود. کارشناسان بر این باورند که نیازی نیست یک خبر مخاطبان زیادی داشته باشد؛ زیرا همین که تنها چند نفر از کاربران اجتماعی به آن اعتماد پیدا کنند، ظرف مدت کوتاهی این خبر منتشر می شود و به گوش جهانیان می رسد. بررسی های اخیر روی این مساله همچنین نشان داد که توجه به مطالب منتشرشده در شبکه های اجتماعی برخی محدودیت ها را هم پیش روی خود می بیند. 

زمانی که یک مطلب به صورت عمومی منتشر می شود و به خصوص زمانی که با تیتری جذاب و با قابلیت دربرگیری پیش روی مخاطبان اجتماعی قرار می گیرد، جلوگیری از انتشار آن تقریبا کار غیرممکنی است. به عبارت دیگر، اگر کاربران با مهارت کافی بتوانند یک خبر غیرواقعی را به صورت مهیج جلوه دهند، منابع رسمی و دولتی به سختی می توانند خبر موثق و درست را اعلام کنند و اگر در این زمینه اقدام سریع انجام نشود، عواقب جبران ناپذیری به وجود می آید.

کارشناسان همچنین به این نتیجه رسیدند که به سختی می توان ساکنان شبکه های اجتماعی را متقاعد کرد که اتفاق ویژه برخلاف تصور آنها صورت گرفته و آنچه باور کرده اند اشتباه بوده است. به عبارت دیگر، کاربران شبکه اجتماعی پس از آنکه یک خبر را به نقل از منابع مختلف و دوستان متفاوت خود مشاهده می کنند، آن را مورد تایید قرار می دهند و اگر در چنین شرایطی قرار باشد که نادرست بودن خبر به آنها ثابت شود، موفقیت چندانی حاصل نمی شود. 

این نکته اهمیت فراوانی دارد؛ زیرا ممکن است در جریان انتشار یک خبر مهم ترین بخش آن توسط کاربران حذف شده و معنی نهایی تغییر کرده باشد. در چنین شرایطی حتی با تلاش فراوان هم نمی توان اصل مطلب را برای عموم کاربران ارایه کرد. اما با این توضیحات، کاربران شبکه های اجتماعی چطور می توانند به اخبار منتشرشده اعتماد کنند و مراکز مسوول چگونه می توانند جلوی انتشار اخبار نادرست را بگیرند؟

یک روش ترکیبی می تواند در این زمینه مفید واقع شود. این روزها الگوریتم های ویژه ای ارایه شده که می توانند گسترش سریع اخبار در شبکه های اجتماعی مختلف را تحلیل کنند. مدل های ویژه برای تحلیل کلیدواژه ها این امکان را به مراکز مسوول می دهند تا هر واقعه را در شبکه های اجتماعی زیر نظر بگیرند و در کوتاه ترین زمان مقابل آن عکس العمل نشان دهند. اما به هر حال باید گفت این کاربران هستند که در آخر باید با هوشمندی کافی اخبار درست را از نادرست تشخیص دهند.